Fjalori i Gjuhësisë
FAMILJE
Grup gjuhësh të afërta, që kanë prejardhje të përbashkët.
Familja e gjuhëve indoevropiane.
FEMËROR
Që i përket gjinisë femërore. Emër femëror. Gjinia femërore, kategori leksiko-gramatikore e emrave
dhe e disa përemrave, të cilët shënojnë një frymor femër ose një
send që nga ana gramatikore merret si femër; kategori
gramatikore e mbiemrave dhe e disa fjalëve të tjera që lidhen me
emra a me përemra të tillë dhe që përkojnë me ta.
FEMËRORE
Gjinia femërore.
FËRKIMOR
Që nuk përdoret në kuptimin e vet të drejtpërdrejtë, po në një
kuptim të prejardhur, i cili lidhet me të parin nëpërmjet
ngjashmërisë, krahasimit etj.; që shpreh diçka nëpërmjet një
figure (p.sh. një rreze shprese, vale a ndjenjash etj.). Fjalë
(shprehje) e figurshme. Kuptim (përdorim) i figurshëm. Në
mënyrë të figurshme.
FISHKËLLOR
Që përftohet nga kalimi i ajrit me fishkëllimë të lehtë nëpër një
hapësirë të ngushtë midis dhëmbëve dhe gjuhës (për tingujt s, z
etj.) Tingull fishkëllor. Bashkëtingëllore fishkëllore.
FISHKËLLYES
Fishkëllor.
FJALË
Njësia e mëvetësishme me e vogël e gjuhës, tërësi e
pandashme e tingëllimit dhe e kuptimit e formësuar nga ana
gramatikore, që pasqyron në mënyrë të përgjithësuar e shënon
sende e dukuri të realitetit dhe riprodhohet e veçohet në rrjedhën
e ligjërimit. Fjalë shqipe. Fjalë e huaj (e huazuar). Fjalë e re (e
rrallë, krahinore, e vjetërsuar). Fjalë ndërkombëtare
ndërkombëtarizëm. Fjalë librore (diturore). Fjalë e parme (e
prejardhur, e përngjitur). Fjalë shënuese (emërtuese, ndihmëse,
shërbyese). Fjalë e ndërmjetme. Fjalë e ndryshueshme (e
pandryshueshme, e palakueshme). Fjalë me shumë kuptime.
Kuptimi i fjalës. Trajta e fjalës. Theksi i fjalës. Përdorimi i fjalës.
Formimi i fjalëve. Prejardhja e fjalës. Çerdhe fjalësh. Rendi i
fjalëve në fjali. Mbledhja e fjalëve. I ha fjalët i shqipton fjalët në
mënyrë jo të plotë. Ndaj fjalën në rrokje.
FJALËFORMIM
Formimi i fjalëve të reja në një gjuhë me mënyra e me mjete të
ndryshme, si rrugë kryesore për pasurimin e fjalorit të saj.
Fjalëformim me parashtesa (me prapashtesa). Mënyrat (tipat) e
fjalëformimit.
FJALËFORMUES
Që ka të bëjë me formimin e fjalëve në një gjuhë, që i përket
fjalëformimit, i fjalëformimit; që shërben për të formuar fjalë të
reja. Mjetet fjalëformuese. Tema fjalëformuese. Morfemë
fjalëformuese.
FJALËNDRYSHUES
Që ka të bëjë me eptimin, që i përket eptimit, i eptimit. Ndajshtesë
fjalëndryshuese.
FJALËS
Tërësia e fjalëve që përmban një fjalor. Fjalësi i fjalorit. Fjalësi
për shkronjën F. Zgjedh (përcaktoj) fjalësin.
FJALËZ
Fjalë joshënuese, fjalë shërbyese; pjesëz. Fjalëzat as, s’,
të, dhe
FJALI
Njësi tërësore e ligjërimit, e cila përbëhet nga një varg fjalësh
(ose edhe nga një fjalë e vetme), të formësuar e të lidhura
gramatikisht sipas ligjeve të një gjuhe të caktuar dhe është mjeti
kryesor për formimin, shprehjen e kumtimin e mendimit. Fjali e
thjeshtë (e zgjeruar). Fjali drejtuese fjali prej së cilës varet një
fjali tjetër. Fjali kryesore (e varur). Fjali e bashkërenditur (e
nënrenditur). Fjali dëftore (kushtore, pyetëse). Gjymtyrët e
fjalisë.
FOLJE
Pjesë e ligjëratës, që shënon një veprim a gjendje dhe që
ndryshon sipas mënyrës, kohës, vetës e numrit. Folje të rregullta
(të parregullta). Folje veprore (pësore, vetvetore, pavetore).
Folje ndihmëse. Folje kalimtare (jokalimtare). Mënyrat (kohët,
vetat, trajtat) e foljes. Zgjedhimet e foljeve.
FOLJEZIM
Kalimi i një pjese të ligjëratës në kategorinë e foljeve, kthimi në
folje.
FOLJOR
1. Që ka të bëjë me foljen, që i përket foljes, i foljes, që përbëhet
nga një folje a nga tërësia e foljeve të gjuhës. Trajtat foljore.
Kallëzues foljor. Sistemi foljor.
2. Që është formuar nga tema e një foljeje. Emër (mbiemër) foljor.
FOLME
Njësia më e vogël e ndarjes së një dialekti, të folurit e një krahine,
të një fshati a të një qyteti. Të folmet qendrore (anësore). Të
folmet arbëreshe. E folmja e Dibrës.
E folmja e Frashërit. Grup të folmesh.
FOND
Pasuria e leksikut të një gjuhe; tërësi fjalësh, shprehjesh
etj. Fondi aktiv (pasiv) i leksikut. Fondi themelor i fjalorit fjalët që
përbëjnë bërthamën e leksikut të një gjuhe.
FONEMË
Njësia më e vogël e sistemit tingullor të një gjuhe, e cila shërben
për të ndërtuar fjalët dhe bën të dallohen veshjet tingullore të
fjalëve të ndryshme. Fonema a (ë, b, m). Fonemat e gjuhës
shqipe. Fonema dhe morfema. Sistemi i fonemave.
FONETIK
1. Që ka të bëjë me tingujt e të folurit a të gjuhës; që lidhet me
fonetikën, që i përket fonetikës, i fonetikës. Sistemi fonetik.
Struktura fonetike. Dukuri fonetike.
Ligj fonetik. Veçori fonetike. Analizë fonetike.
2. Që ka një shkronjë të veçantë për çdo tingull a fonemë (për
alfabetin); që shkruhet ashtu si shqiptohet, që mbështetet
tërësisht a kryesisht te shqiptimi. Alfabeti fonetik. Drejtshkrim
fonetik. Sipas parimit fonetik.
FONETIKË
1. Tërësia e mjeteve tingullore të një gjuhe, ndërtimi tingullor i një
gjuhe. Fonetika e shqipes.
2. Degë e gjuhësisë, që studion mjetet tingullore të një gjuhe,
ndërtimin tingullor të saj dhe zhvillimin e tij ose sistemin e tingujve
të artikuluar në përgjithësi. Fonetikë përshkruese. Fonetika
historike (krahasuese). Fonetika e përgjithshme. Fonetika e
gjuhës shqipe.
3. Lëndë mësimore që jep njohuritë e nevojshme të kësaj
shkence në shkollë; bised. teksti që përmban këto njohuri.
Program i fonetikës. Fonetika për shkollat e larta.
FONOLOGJI
Pjesë e fonetikës që studion sistemin e fonemave të një gjuhe
dhe ndryshimet e tyre, domethënë sistemin e tingujve të një gjuhe
nga pikëpamja e përdorimit të tyre shoqëror në procesin e
kumtimit midis njerëzve. Fonologjia historike (krahasuese).
FONOLOGJIK
Që lidhet me fonologjinë, që i përket fonologjisë, i fonologjisë; që
përbëhet nga fonemat. Sistemi fonologjik i gjuhës shqipe.
FORMË
Trajtë e një fjale, që shpreh kategori e kuptime
gramatikore të caktuara; mënyra si është ndërtuar një njësi
gjuhësore (fjalë a fjali); mënyra e veçantë e organizimit të
brendshëm të gjuhës ose mënyra e veçantë si shprehet një
përmbajtje e caktuar në një gjuhë a nga një fjalë. Forma të
thjeshta (të përbëra, të pathjeshta, përshkruese, të plota, të
shkurtuara, të shtjelluara, të pashtjelluara, analitike,
sintetike).Forma e jashtme (e brendshme). Format e fjalës.
Forma e njëjësit (e shumësit). Forma e dëftores (e habitores, e
së pakryerës, e së kryerës së thjeshtë). Forma e fjalisë.
FORMËSIM
Veprimi sipas kuptimit të foljes formësohet. Formësimi
gramatikor. Formësimi i fjalës (i emrit, i mbiemrit, i foljes).
FORMËSOHET
Merr trajtën e një pjese të caktuar të ligjëratës; merr një trajtë të
caktuar gramatikore. Formësohet si mbiemër (si emër).
FORMIM
Fjalë e formuar sipas një mënyre a sipas një tipi të
caktuar. Formime të reja. Formime me prapashtesa.
FRAZEOLOGJI
1. Tërësia e togjeve dhe e thënieve a e shprehjeve të
qëndrueshme të një gjuhe, të cilat janë të pandashme nga ana
leksikore, kanë kuptim tërësor, të njësishëm, të mëvetësishëm e
gjithnjë të figurshëm, riprodhohen në ligjërim si njësi të gatshme
dhe kryejnë funksionin e një fjale a të një fjalie të vetme.
Frazeologjia gjuhësore. Frazeologjia e gjuhës shqipe. Gjuhë me
frazeologji të pasur. Mbledhja e frazeologjisë. Studimi
(klasifikimi, botimi) i frazeologjisë.
2. Pjesë e leksikologjisë që studion njësitë e tilla të një
gjuhe a të një grupi gjuhësh.
FRAZEOLOGJIK
Që ka të bëjë me frazeologjinë, që i përket frazeologjisë, i
frazeologjisë; që është njësi e frazeologjisë, që lidhet me njësitë e
frazeologjisë; që përmban njësi të frazeologjisë. Njësi
frazeologjike tog i qëndrueshëm fjalësh ose thënie a shprehje e
qëndrueshme që ka tiparet dalluese të frazeologjisë. Tipat e
njësive frazeologjike. Togfjalësh frazeologjik. Shprehje
(përngjitje) frazeologjike. Fjalor frazeologjik.
FRAZË
Periudhë. Sintaksa e frazës. Ndërtimi i frazës. Përbërja
e një fraze.
FRYMËQITËS
Që përftohet nga nxjerrja e rrymës së ajrit, që shoqërohet me
rrymën e ajrit. Theksi frymëqitës theksi dinamik.
FRYMËQITJE
Nxjerrja e rrymës së ajrit gjatë formimit të tingujve të të folurit.
FRYMOR
Që shënon qenie të gjalla. Emrat frymorë dhe jofrymorë.
FTILLËZUES
Ftillues.
FTILLUES
1. Që lidh një fjali të varur, e cila sqaron kuptimin e foljes ose të
emrit në fjalinë drejtuese (për lidhëzat se, që, në, nëse etj.).
Lidhëzat ftilluese.
2. Që lidhet me lidhëza të tilla dhe sqaron kuptimin e foljes në
fjalinë drejtuese (për fjalitë). Fjali ftilluese (p.sh.: «Nga zëri
kuptohej se i kishte kaluar zemërimi»).
FUNDOR
1. Që ndodhet në fund të diçkaje; i fundit. Vijat fundore të
fushës. sport. Segment fundor. gjeom. Rimë fundore. let. rimë
me theks në rrokjen e fundit të fjalëve që rimojnë. Zanore
(bashkëtingëllore, rrokje) fundore.
2. Rrokje, grup tingujsh a tingull në fund të fjalëve. Fundorja e fjalëve.
Fundorja -ë (-e, -at, -më, -izëm…).
3. Prapashtesë.
FUNKSION
Roli që luan gjuha në shoqëri; roli që luan çdo njësi a
element i gjuhës në procesin e ligjërimit. Funksioni shoqëror i
gjuhës. Funksion morfologjik. Funksioni kumtues (shprehës).
Funksionet e gjuhës (e gjuhës letrare kombëtare). Funksioni i
emrit (i mbiemrit, i nyjës). Funksioni i kryefjalës (i kallëzuesit, i
kundrinës). Funksioni i rasës emërore (dhanore, rrjedhore).
Funksioni i fonemës.
FYTORE
Tingull grykor, grykore.
Fjalori i Gjuhësisë